Mahfi Eğilmez
ABD Merkez Bankası Fed’in faizi, çoğunluk beklentisi olan 25 baz puan yerine 50 baz puan düşürmesiyle birlikte dünyada faiz – enflasyon – büyüme – işsizlik oranı ilgileri ön plana çıktı.
Son devirde yapılan esas faiz değişiklikleri ve nedenleri
ABD’de yıllık enflasyon oranı Ağustos ayı prestijiyle yüzde 2,5 olarak açıklandı. Enflasyon oranı, Fed’in yıllık ülkü amaç olarak tanımladığı yüzde 2’lik maksada çok yaklaşmış durumda ve son üç ayda düşüş temposu içinde bulunuyor. Fed’in geleceğe ait kararlarını daha çok etkileyen çekirdek enflasyon oranında son üç ayda hafif de olsa bir artış eğilimi görülüyor. Bu artış geleceğe ait olarak enflasyon açısından rahatsız edici bir görünüm.
ABD büyümesine ait elimizdeki son bilgi ikinci çeyrek büyüme oranı olan yüzde 3,1. Son dört çeyrekte iktisat yüzde 2,9 ile 3,1 ortasında büyüme oranı yakalamış görünüyor. Bu açıdan bakarsak büyümede bir sorun görünmüyor, hatta tam bilakis iktisat, potansiyel büyümesinin (kabaca yüzde 2,5 – 2,8 ortası diyebiliriz) üzerinde büyüyor. İşsizlik oranı, Ağustos ayı prestijiyle yüzde 4,2. Bir evvelki aya nazaran 0,1 puan gerileme kelam konusu. Bu son aydaki düşüşü saymazsak, işsizlik oranı yılın başından (yüzde 3,7 idi) bu yana tertipli sayılabilecek bir yükselme eğilimi sergiliyor. Fed’in faiz kararı verirken en fazla üzerinde durduğu bu üç göstergedeki (enflasyon, büyüme, işsizlik oranı) gidişe bakarsak faizi 50 baz puan düşürmesine yol açacak bir durum görünmüyor.
O nedenle de beklentilerin çoğunluğu 25 baz puanlık bir indirim etrafında toplanmıştı. Fed, ekseriyetle çoğunluk beklentisine nazaran karar verir. Zira o beklentiyi aslında karardan evvel kendisi yaratır ve sürpriz yapmaz. O nedenle bu kere sürpriz sayılabilecek 50 baz puanlık indirim kararını niye verdiği konusunda ekonomik kökenli kestirimlerin yanına bir de siyasal spekülasyon eklendi. 25 baz puanlık indirim kararı yerine 50 baz puanlık indirim kararı alınmasının arkasında ekonomik nedenler olduğunu öne sürenlerin görüşüne bakılırsa Fed’in elindeki erken ikaz datalarının önümüzdeki periyotta iktisatta bir sakinlik eğiliminin ortaya çıkacağını gösteriyor.
Bu datalar, Avrupa’da, ve Japonya’da ortaya çıkan resesyon eğilimleri ve Çin’de görülen ivme kayıplarıyla birleştiğinde dünya genelinde hiç de parlak görünmeyen bir 2025 yılına yanlışsız ilerlendiğine işaret ediyor. Bu yorumları yapanlara nazaran Fed, enflasyon yükselirken yaşadığı ve enflasyonun daha da yükselmesine neden olduğu duraksamayı yaşamadan faiz indirimine giderek ekonomik sakinliği baştan önlemek istiyor. Hatta bu adımı atmakta da biraz geç kaldığını düşünerek 25 baz puan yerine 50 baz puanlık indirime gitmiş olduğu düşünülüyor.
Konuya siyasal açıdan bakanlar ise Fed’in seçimler öncesinde iktisatta bir canlılık yaşanmasını sağlamak ve Demokratlara (Kamala Harris’e) üstünlük kazandırmak için bu türlü bir indirim yaptığını öne sürüyor. Ben birinci görüşte olanlara katılıyorum. Fed, dünyada sakinliğe yanlışsız genel bir gidiş olduğunu görüyor ve yine bir global krize girilmesini önlemek için adım atıyor. Bence Fed bir evvelki toplantıda yapması gereken 25 baz puanlık faiz indirimini yapmadığı ve sonrasında geç kalmışlık kaygısına kapıldığı için bu defa 50 baz puanlık bir indirim yaptı.
Avrupa Merkez Bankası (ECB) uzun müddettir yüzde 4,5 olarak sabitlediği faizini Ağustos’ta yüzde 4’e ve Eylül’de yüzde 3,65’e düşürdü. ECB’nin resesyon telaşı giderek artıyor.
İngiltere Merkez Bankası (BOE) faizi yüzde 5 olarak sabit tuttu (bir evvelki ay yüzde 5,25’den 5’e indirmişti.)
Bir de faiz artıranlar var. Japonya Merkez Bankası (BOJ) evvel Mayıs’ta, akabinde da Temmuz’da faizi yüzde (eksi) 0,1’den yüzde (artı) 0,25’e yükseltti. İki çeyrektir üst üste küçülen ve münasebetiyle teknik olarak resesyona girmiş bulunan Japonya’nın enflasyon da o denli çok da alarm verici bir durumda olmamasına rağmen bu artırımı niye yaptığı tartışılıyor.
Faiz artıranlardan birisi de Brezilya Merkez Bankası (BCB.) BCB, uzun süren enflasyon düşüşünün akabinde son aylarda gelen artışları (Ağustos ayında enflasyon yüzde 4,24 oldu) durdurabilmek için faizini yüzde 10,50’den 10,75’e yükseltti. Bunun nedeni enflasyondaki yükselmeye paralel olarak büyümenin de yükselmesi. Bu gidişin enflasyonu daha da yükselteceğinden tasa eden BCB, ekonomiyi yavaşça soğutmaya karar vermiş görünüyor. Faiz yükseltenler ortasında en ilginci Rusya.
İlginçliği savaş içinde olmasına, ekonomik ambargo yaşamasına rağmen iktisadın sağlam kalabilmesinde. Birinci çeyrekte yüzde 5,4, ikinci çeyrekte yüzde 4,1 büyüyen Rusya’nın büyüme konusunda pek bir sorunu görünmüyor. Buna karşılık enflasyonu son iki ayda yüzde 9,1 üzere yüksek bir seviyede takılıp kalmış bulunuyor. Bu durumu göz önüne alan Rusya Merkez Bankası, faizi Temmuz’da yüzde 18’e ve Eylül’de yüzde 19’a yükseltti.
Türkiye’de durum ve Merkez Bankası’nın yaklaşımı
Türkiye’deki enflasyon üstte değindiğimiz ülkelerdeki enflasyona nazaran çok yüksek olduğu için meselelerimiz ve tahlil yollarımız da farklılaşıyor. Bizde mesela enflasyon, üstte değindiğimiz ülkelerden en berbat durumda olan Rusya’daki enflasyon seviyesine (yüzde 9,1) inmiş olsa bizim açımızdan sorun olmaktan çıkacak.
Çünkü biz elli yıldır ortalama yüzde 38 enflasyonla yaşıyoruz. Hasebiyle yüzde 10 dolayında bir enflasyon bizim için düşük enflasyon üzere kabul ediliyor. Öte yandan bizde uzun müddettir hâkim olan dolarizasyon olgusu altında beşerler döviz almayı, döviz tevdiat hesabı açmayı, faizi sıfır bile olsa, anaparayı kollayıcı bir yatırım olarak görüyor ve dövize yatırım yapıyor. Münasebetiyle iktisat büyük ölçüde dövize bağlı bir yapıya dönüşüyor. Bu yapı yüksek enflasyonla birleşince fiyatlama alışkanlıkları da dövize endeksli bir hal alıyor. Bir öteki önemli sorun bir yıl içinde ödenmesi gereken dış yükümlülüklerin toplamının çok yüksek olması (232,7 milyar dolar.)
Her ne kadar bu borcun çevrilmesi yıllardır bir sorun yaratmamış üzere görünse de tıpkı yüksek tansiyonun bedeni yorması üzere ekonomiyi yoruyor. Bütün bunların yanında Türkiye iktisadında çok yüksek oranlı bir kayıt dışılık var. Bu kayıt dışılığın bir kısmı kara para, uyuşturucu ticareti üzere yasa dışı süreçlerden kaynaklanıyor. Bu biçimde sistem dışı kalan servetler ve gelirlerin bir kısmı kara para aklama sistemleriyle sisteme harcama kademesinde giriyor. Türkiye, bunları vergilendiremiyor (ya da vergilendirmiyor.)
Bunları arayıp, bulup, ortaya çıkarıp vergilendirmek yerine mevcut vergi mükelleflerinden biraz daha fazla vergi alarak şeffaflıktan, kontrolden uzak kamu harcamalarını karşılamaya çabalıyor. Bu cins yaklaşımlar da enflasyonu besliyor. Bütün bunlar toplumda, geleceğe ait karamsar beklentiler yaratıyor. Sorunun enflasyon yanı böyleyken bir de büyüme tarafı var.
Beklentilerin değiştirilmediği bir ortamda enflasyonun baz tesiriyle ve faizi yüksek, kuru sabit tutarak düşürülmesi mümkün olsa da bunun sürdürülmesi mümkün değil. Her iktisadın kendine nazaran yükleri ve tercihleri var. Mesela Amerikan halkı ve hasebiyle siyasetçisi açısından en korkulan şey işsizliğin artmasıdır. Enflasyon da korkulan bir durumdur lakin birinci sırada işsizlik artışı gelir.
Bu, 1929 Krizinden kalma bir travmadır. Fed, bir yandan enflasyonu kollarken bir yandan da büyümenin düşmemesi ve işsizliğin artmaması için özel efor gösterir. Almanlar ve Avrupalılar ve münasebetiyle Avrupalı siyasetçi için birinci sırada enflasyon korkusu gelir. Bu da birinci dünya savaşı sonrasında Almanya’nın yaşadığı hiper enflasyon ve onun yol açtığı krizden kaynaklanır.
Büyümedeki ivmenin kaybı da kıymetlidir alışılmış lakin o, enflasyondan sonra gelir. ECB, bir yandan enflasyonu kollarken büyümenin de peşinden koşar. Buna karşılık ECB’nin durumu Fed’den çok daha zordur. Zira ECB, birbirinden farklı meseleleri olan ülkelerin sıkıntılarını bir ortada çözmeye çalışır. Mesela Almanya son devirde resesyona girdiği için ne kadar enflasyonla uğraştan yana olsa da büyümeyi sağlayacak gevşemeye de kapısını aralıyor.
Türkiye’de siyasetçinin ilgisi daha çok büyüme ve işsizlik oranı üzerindedir. Enflasyonun çok yükselmesi ve halkın hayat pahalılığı karşısında şikâyetinin artması da kuşkusuz tesirlidir fakat Türkiye’de asıl tesirli olan işsizliğin artmasıdır. Beşerler bir işte çalıştığı sürece şikâyet etse de hayat pahalılığını yönetim edebiliyor lakin işini kaybettiği anda siyasetçiye olan dayanağını çabucak çekiyor. 2001 krizi bunun en açık delilidir.
Bütün bunları göz önüne aldığımızda Türkiye’de Merkez Bankası’nın (TCMB) faizi ne kadar mühletle yüksek tutacağının karşılığını bize üçüncü çeyrek büyüme oranı gösterecek. Onu da 29 Kasım 2024 tarihinde göreceğiz. Bu datalar açıklandıktan sonraki Para Politikası Kurulu (PPK) toplantısı 26 Aralık tarihinde olacak. Bu toplantıdan evvel TCMB’nin siyaset faizini indirmesi için öncü göstergelere nazaran üçüncü çeyrek büyümesinin sıfıra, dördüncü çeyrek beklentisinin eksiye (küçülmeye) hakikat gittiği kanısına varması ve siyasetçinin de tıpkı kanıda olması gerekir diye düşünüyorum.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in şahsî blogundan alınmıştır